Falaba eu hai uns días con Paco Martín, sen dúbida un dos escritores galegos máis importantes de todos os tempos, sobre temas relacionados co mundo e a vida de agora mesmo, e díxome que un dos graves problemas de hoxe É QUE SE LLE PERDEU O RESPECTO Á PALABRA. Creo que no sentido no que el o dicía tiña toda a razón. Semella que o momento actual non é un momento demasiado favorable para a Palabra. E, sen embargo, parece que non debésemos perderlle o respecto. Por varias razóns, pero sobre todo por unha: PORQUE VIVIMOS NELA. Polo menos así foi como a dixo un filósofo alemán que atravesa co seu pensamento, practicamente todo a século XX: A MORADA DO SER É A PALABRA. A Palabra é a nosa casa, é o lugar onde habitamos. Mais é unha casa que está sempre en obras, sempre en reformas, reparacións ou ampliacións. Como todo edificio pode que tamén chegue a verse ameazado de ruína. Daquela o asunto pode chegar a ser moito máis grave do que sexamos capaces de entender ou de intuír. O Padre Sarmiento foi un infatigable traballador nesa MORADA DO SER HUMANO que é a Palabra. De feito, pasou toda a súa vida, dedicado a acondicionar do mellor modo posible a morada do ser galego.

O Padre Sarmiento é unha figura colosal, un auténtico xigante. É unha dura interpelación para calquera galego que se achegue a el, e, incluso, para os non galegos. Simplemente o feito de que houbese que esperar aproximadamente douscentos anos para que se lle dedique un día, podería suscitar malos pensamentos. Algo vai mal, se un pobo que conta no seu patrimonio cultural e histórico cunha figura como esta, non é capaz de recoller o afán e o impulso que el propuxo e, en cambio, o propón como obxecto ornamental para unha efemérides que moitos pensan que xa pode ata carecer de sentido. Pero esa é outra historia, e se fai falta contámola outro día.

A MORADA DO SER É A PALABRA. Aínda máis, sen ánimo de polemizar con ninguén, eu propoño unha versión diferente dese aserto filosófico. Os seres humanos soamente temos dúas propiedades certas, dúas: tempo e palabra. É o único que temos, tempo e palabra. En realidade, nin sequera é o que temos, senón que máis ben é o que somos: somos tempo e somos palabra. E con tempo e con palabra vivimos o noso destino de persoas e o noso destino de pobos. Non hai outra. É así. Nós somos os que poñemos a palabra no mundo, e sen ela o mundo carecería de conciencia. Nós somos a conciencia da Natureza. Xa sei, xa sei que se ten falado moito, con maior ou menor profundidade, de se os animais pensan ou falan, ou se comunican. Naturalmente: vemos cousas todos os días que nos fan chegar á conclusión de que sí. E é verdade. Todos os tratados de semántica, é dicir, da ciencia que estudia o significado das palabras, ou de semioloxía, que, a través dos signos e dos símbolos, estudia a comunicación, comezan falando da linguaxe das abellas e dos corvos. A abella exploradora, cando encontra un xacemento de polen, regresa á colmea e realiza unha danza na mesma entrada. É unha danza na que fai determinados movementos co abdome. Con eles comunica dúas cousas ó resto das súas compañeiras de colmea: dirección e distancia. Amigas, a tantos metros ou quilómetros, en dirección sur ou leste, hai un xacemento importante de polen. As abellas levan todo o tempo do seu ser no mundo comunicando unicamente esas dúas mensaxes. Non é pouco, é verdade, pero tampouco non é máis. Dirección e distancia. En canto ós corvos, os estudiosos da súa linguaxe chegaron a clasificar aproximadamente quince gritos diferentes. Cada un deles significa unha cousa, unha mensaxe única e ademais simple: comida, perigo, intrusos, etc. Pero nunca os combinan. Por exemplo así: ollo, detrás daqueles piñeiros hai o cadáver dunha res, pero os homes andan cerca. Non. Dirán: comida ou perigo, nada máis.

¿Qué pasa coa linguaxe humana? Falemos, por exemplo, das que temos máis próximas, o galego e o castelán. Dispoñemos, aproximadamente, de vintetantas letras, vintetantos signos, que tratan de reproducir graficamente outros tantos sons. É dicir, un poucos máis que os quince gritos dos corvos. Pero hai unha gran diferencia: nós sí, nos si somos capaces de combinalos. Formamos sílabas, e logo palabras, el logo frases. A partir deses vintetantos signos gráficos e fonéticos fomos capaces de crear varios milleiros de linguas, millóns e millóns de palabras, e, desde logo, un número infinito, sen fin pensable de mensaxes.

A MORADA DO SER É A PALABRA. Somos tempo e palabra. Pero a Palabra, ademais de todo eso, é un misterio que pode chegar a ser inalcanzable ou fascinante. A min gustaríame que fose fascinante para todo o mundo do mesmo xeito que o é para min. ¿Por qué chamamos ás cousas cos nomes que lles dámos? ¿Cal é a razón, se a hai, para que nai se diga nai, ou mesa, mesa, ou amor, amor, ou árbore, árbore?

Romeo e Xulieta é unha das obras máis coñecidas de William Shakespeare. Moitos ven nela só romanticismo ou sentimentalismo, a historia duns amores contrariados e finalmente tráxicos. Algúns, aplicando unha visión retrospectiva da historia, pretenden que se trata da crónica negra do enfrontamento de dúas familias mafiosas para dominar unha cidade. Romeo e Xulieta é, toda ela, unha fonda reflexión sobre a lingua, e, polo tanto, sobre a palabra. Shakespeare, que algo disto fixo en toda a súa obra dramática, en Romeo e Xulieta, fíxoo dunha maneira especial. Desde que comeza ata que remata a obra, o lector ou o espectador, está percibindo o xogo constante co idioma que o dramaturgo lle está a ofrecer. Naturalmente, en inglés. Pasada ó galego ou ó castelán, moito ou todo disto pérdese. Daquela aparecen as notas a pé de páxina ou outras solucións que non son suficientes para recuperar a forza do orixinal. Sen embargo, Shakespeare deixou un documento marabilloso para que non perdésemos de vista cal era o seu propósito. É un breve e fermosísimo parlamento de Xulieta cando ten que afastarse do seu amado despois da noite das vodas secretas: Romeo, só o teu nome é o meu inimigo; ti es ti mesmo, aínda que non sexas Montesco. ¿Qué é iso de Montesco? Non é man, nin pé, nin brazo, nin cara, nin ningunha outra parte que forme parte dun home. ¡Ah, se algún outro nome! ¿Qué hai no teu nome? Aquelo que chamamos rosa, recendería coa mesma dozura con calquera outro nome: igual Romeo, aínda que non se chamase Romeo, conservaría a amada perfección que ten sen ese título. Romeo, muda de nome, e a cambio do teu nome, que non é parte de ti, cólleme enteira.

Shakespeare, por medio da dorida boca de Xulieta, estanos a formular, nin máis nin menos, que o tan debatido asunto da relación dos nomes coas cousas. Dito en termos gramaticais plenamente vixentes hoxe en día, a conexión posible entre significante e significado. ¿É arbitraria esa conexión? ¿É indiferente? ¿É irrelevante? Aquelo que chamamos rosa recendería coa mesma dozura con calquera outro nome. Ó Padre Sarmiento tamén lle asaltou esta cuestión. Frei Martín Sarmiento dedicouse, case ás agachadas, o estudio das etimoloxías. Comezou estudiando etimoloxías da lingua castelá, e logo pasou á galega. A etimoloxía, como se sabe, é a ciencia que ten por obxecto estudiar a orixe das palabras dunha lingua determinada, a busca e a reconstrucción da ascendencia dunha palabra, a súa orixe particular. Pero nos tempos do noso personaxe esta ciencia era mirada coma unha parvada, unha inútil perda de tempo. Hai un momento na traxectoria vital do Padre Sarmiento no que a súa vocación etimolóxica entra en crise, decátase de que non ten na cabeza máis ca voces, fáltalle o seu complemento, as cousas. Tiña, lémbranos el mesmo, a cabeza chea e ateigada de nomes pero sen posuír as ideas das cousas. Só sabía as voces e falaba delas coma un papagaio, e suspiraba non pouco por ver os significados. (Aquelo que chamamos rosa, recendería coa mesma dozura con calquera outro nome). Frei Martín Sarmiento comprendeu, en plena crise vocacional sobre a súa teima etimolóxica, que as palabras non se poden entender sen termos un coñecemento real das cousas que significan, por iso a idea fixa nin as palabras poder ser estudiadas sen as cousas, nin as cousas sen as palabras, vaina repetir ata a saciedade, vaina constituír nun principio metódico que nunca máis esquecerá: o coñecemento do nome da cousa, dinos outra vez, sobre todo o das plantas, será o que esclareza a cousa mesma, xa que en moitas ocasións foi posto por facer referencia a algunha virtude fronte a unha enfermidade, ou ben á época na que florece, ou por outras circunstancias que axudan, máis ca todos os libros antigos, ó seu coñecemento.

¿Quen era o Padre Sarmiento? Naceu en Vilafranca do Bierzo, ós catro meses trasládase a Pontevedra e, con 15 anos parte para Madrid para ingresar na Orden Benedictina. Estudiou en Salamanca, onde consta que mudou o seu nome de Pedro Xosé García Balboa, polo de Frei Martín Sarmiento, pode que por motivos administrativos relacionados coa súa matriculación na universidade. Viaxou bastante por diversas partes: por Asturias, onde coñeceu ó Padre Feijoo, tamén benedictino, por moitos outros lugares por motivos de tránsito dun sitio para outro, e por Galicia. Esas viaxes a Galicia son as que realmente nos interesan, porque darán lugar á obra que o trae hoxe ata aquí: o Coloquio de 24 gallegos rústicos, onde narra algúns feitos con fidelidade histórica e propiedade filolóxica, servindo de base para o comentario lingüístico das voces recollidas na súa terra. E xa en 1755 inicia o Catálogo de voces vulgares, y en especial de voces gallegas de diferentes vegetables, así como a segunda parte do Catálogo de voces y frases da la lengua gallega. Estudios todos eles que son cualificados como excelentes repertorios de materiais lingüísticos galegos dunha época na que era impensable aínda a elaboración dun Diccionario. Xa veremos máis adiante a importancia que isto ten na obra do noso personaxe. Logo desta recolleita de materiais galegos, a Sarmiento impúxoselle a realización de dúas grandes tarefas: a súa ordenación e estudio etimolóxico e a busca duns principios teóricos que gobernasen ese estudio.

Pero ímolo centrar na súa época. Non se pode falar do Padre Sarmiento sen facelo do Padre Feijoo, benedictino e galego coma el. E é absolutamente imposible falar de calquera dos dous sen facer unha alusión, por pequena que sexa, á Ilustración. A Ilustración é un movemento cultural de primeira magnitude que se desenvolveu na Europa do século XVIII, o Século das Luces. A Ilustración discutiuno, analizouno e axitouno todo, desde as ciencias profanas ata os fundamentos da Revelación, desde a metafísica ata as materias relacionadas coa moda, desde as disputas escolásticas dos teólogos, ata os obxectos do comercio.

Os ilustrados galegos, igual que unha boa parte dos seus coetáneos do resto de España, caracterízanse pola súa moderación e o seu respecto á relixión católica. Nun momento no que da man da violencia estanse a levar a cabo importantes transformacións en Francia, os nosos ilustrados nunca buscan as mobilizacións populares nin chaman á violencia no auxilio das súas ideas. Non vai ser a única vez, no decurso da Historia, en que por estes pagos aconteza unha cousa semellante. Con dona Emilia Pardo Bazán e o naturalismo acontecerá algo moi parecido. O propio Zola asómbrase: ¿Cómo é posible, pregunta, que esa señora profese as crúas leis do naturalismo sendo como é unha fervente cristiá católica? A relación da Historia de España coa fe maioritaria dos seus pobos, levaríanos por camiños que hoxe non temos tempo para transitar. Sen embargo, non deixa de ser curioso que sexa precisamente a figura dun eclesiástico, dun monxe benedictino a que estea a propiciar todas estas reflexións. E é que tanto o propio Sarmiento como, sen lugar a ningunha dúbida, o formidable Padre Feijoo, representan dúas figuras senlleiras da Ilustración galega e española. E en certo modo son inseparables. O Padre Feijoo encheu sen reservas toda a súa época. Gañou a protección real e ilustrada, ata o punto de que o propio rei Fernando VI prohibiu que se lle fixese víctima de ataques. Sen dúbida trataba de defendelo da ruindade moral e ideolóxica da Inquisición e de toda a carcundia que pululaba pola España daqueles tempos. Don Gregorio Marañón, dunha maneira enormemente expresiva chamábao o vendaval Feijoo, comparándoo cun vento benéfico que varría o noso chan de supersticións, de cegueira, de ignorancia e de fácil acomodación á autoridade. Tamén di que foi o creador, en castelán -que era a lingua que usaba nos seus escritos- da linguaxe científica. Frei Martín Sarmiento foi un auxiliar magnífico do Padre Feijoo. Marañón demostrou xa hai moito tempo a grande débeda que Feijoo ten contraída con Sarmiento. O propio Feijoo delegou nel a publicación e toda posible variación dos seus textos; aínda máis, a única obra do Padre Sarmiento que publicou en vida, é unha defensa do Teatro Crítico Universal.

Ben, pero abonda xa de dar voltas ó redor do noso personaxe sen acabar de achegarnos a el. Dixen, de entrada, que a figura do Padre Sarmiento debería constituír unha dura interpelación a calquera galego medianamente consciente da súa identidade, e, aínda máis, de calquera non galego que non estea gañado polos prexuízos e a curtedade mental e moral.

O Padre Sarmiento foi un defensor acérrimo da lingua galega e ve na dominación lingüística do castelán unha das formas nas que se manifesta a agresión que recibe a sociedade tradicional galega. Esta afirmación que veño de facer, pode erixirse na primeira pregunta seria que debamos formularnos. ¿Por que un ilustrado volve o seu afán devecido cara á defensa dunha lingua minoritaria, local, que, ademais, todo hai que dicilo, era posiblemente a máis desprestixiada do estado español naquel momento? A Ilustración era un movemento unitario, globalizador, aínda que non, claro está, no sentido que esa palabra cobrou hoxe. O exemplo máximo é Francia. Francia constituíuse no estado unitario por excelencia, fortemente centralizado, e onde as linguas marxinais ou periféricas pouco ou nada contan. E iso, seguramente se deba ó espírito unificador, cohesionador da Ilustración. Eu penso que, como a Ilustración realmente fracasou en España afogada polos intereses da Igrexa e da nobreza, e, finalmente polo susto terrible da Revolución Francesa, quizais por iso subsistiron o que imos chamar, un pouco inadecuadamente aínda que só para entendernos, localismos. ¡Benditos sexan!

Frei Martín Sarmiento, que faleceu en 1772, foi un home adiantado ó seu tempo e loitador pola súa terra familiar. No terreo lingüístico as contribucións do Padre Sarmiento posúen un valor excepcional. O feito de que a maioría dos seus traballos permanecesen inéditos ata datas moi recentes, impediulle ocupar o lugar destacado que merece na historia da lingüística. Cando chegaron ata nós, as súas teses, senón necesariamente superadas, xa non eran novidade. Pero iso non impide que, se queremos, podamos facer o saudable exercicio de pescudar nas preocupacións dun home do século XVIII, dun intelectual de hai douscentos anos, idénticas preocupacións que moitos de nós coñecemos de primeira man, e que moitos máis novos ca nós -quero dicir ca min- poden aínda rastrexar sen grandes atrancos na Galicia de agora mesmo.

O padre Alberto Cela foi a seu primeiro mestre no colexio dos xesuítas onde Sarmiento soportou as burlas polo seu xeito de falar e o seu acento galego, cóntanos un biógrafo seu. É dicir, que na Pontevedra do século XVIII o neno Sarmiento, daquela Pedro Xosé García Balboa, houbo de soportar as mesmas burlas e os mesmos escarnecementos que tantos e tantos nenos que eu coñecín no que hoxe se chama Instituto Lucus Augusti soportaron por parte dos seus profesores e compañeiros. Os nenos que viñan do rural a estudiar a Lugo, ou incluso dos barrios periféricos da propia cidade, no ano 1958, cando eu comecei o bacharelato, sufrían esas mesmas burlas e polas mesmas causas que as sufriu o Padre Sarmiento, douscentos anos antes. Hoxe non pasa o mesmo, din. Sería cuestión de afondar un pouquiño e xa veríamos.

Sempre se nos dixo que o sometemento, o retroceso e a humillación da lingua galega foi causa dos Reis Católicos que enviaron aquí xente da súa confianza desde Castela, o que propiciou que as clases elevadas depuxesen o uso do galego e nos escritos oficiais acontecese o mesmo. Escoitade o que escribiu Frei Martín Sarmiento: Non poucas veces teño pensado cal foi a causa de que en Galicia se introducira o uso e o abuso de escribir en castelán o que antes se escribía en latín ou en galego... A resposta está patente no que Galicia chora e chorará sempre: non os galegos, senón os non galegos que a principios do século XVI asolagaron o reino de Galicia, non para traballar as súas terras, senón para facerse coa carne e co sangue dos nosos mellores fillos, e para ocupar os máis pingües empregos tanto eclesiásticos coma civís. Eses foron os que por non saber a lingua galega nin por palabra nin por escrita, introduciron a monstruosidade de escribir en castelán para os que non saben máis que o galego puro. Esta monstruosidade é máis visible nos empregos eclesiásticos.

Así pois, ese tópico que xa case nos anoxa de tanto oílo, de que a colonización do idioma galego por parte do castelán, debémoslla ós Reis Católicos, xa o anunciou, airado, o Padre Sarmiento. O Padre Sarmiento pon o acento no atraso da súa patria en torno ó problema lingüístico, semántico e de comunicación do idioma galego dentro dunha Galicia asoballada e diglósica. E esta é outra cuestión da máxima actualidade.

Rexeita, furibundo, o castigo físico que sufrían algúns nenos por expresarse en galego na clase. Eu tiven un compañeiro -non cito mortos- Santiago Santín, que era de Toral dos Vados, e que me dixo, no ano 70, que a súa fora a última xeración galegofalante naquela localidade do Bierzo, porque lles arrancaron o galego a labazadas. Isto no Bierzo xa manca, pero, ¿cantas anécdotas semellantes a esta poderíamos contar sen traspasar Pedrafita? Frei Martín Sarmiento fixo unha defensa convencida de que ós rapaces había que aprenderlles na mesma lingua que falaban na casa. Mais no só iso. Tamén propugnou que se predicase e administrase os sacramentos en galego, a lingua propia dos fregueses. Aínda mais, proclamou o seu convencemento de que se debía introducir o galego na escola, nos xulgados, nas igrexas e na administración. Pero non esquezades que estamos a falar dun home do século XVIII. ¿É necesario que eu vos diga o que está a acontecer hoxe mesmo? ¿Qué é o que está a pasar coa condenada ELE da Coruña?

Hai a penas un par de meses veuse abaixo unha tentativa de reaxustar a normativa léxico/ortográfica da nosa lingua galega. Chamóuselle normativa da concordia, e intentaba conciliar as posturas lusistas coas máis moderadas que se deron en chamar oficialistas. Pois ben, Frei Martín Sarmiento tamén se ocupou deste asunto. Nunha carta que escribiu en 1755 falaba da necesidade de realizar tres magnas obras lexicográficas que deitarían moitísima luz tanto sobre a historia do léxico galego coma sobre a propia historia do galego: un diccionario das voces dos documentos latinos da Galicia medieval, que el tiña amplamente estudiados; un diccionario das voces e frases dos documentos galegos medievais en que se observe "exactamente a ortografía"; e un diccionario de todas as voces usadas no galego falado no século XVIII, en especial nas aldeas.

Vencellado a este problema da normativa está o asunto dos instrumentos de que dispoñemos os galegos para afrontar a nosa lingua, para coñecela mellor, amala máis, vivir nela, en fin, xa que quedamos que era a nosa morada. En Galicia, hoxe en día, polo menos que eu saiba, só atopamos diccionarios léxicos. É dicir, se consultamos unha palabra, dásenos un ou varios significados, mais con pouco ou ningún soporte histórico, aspectual, usual, etc. Quero dicir que non temos un diccionario de uso, ó estilo do María Moliner ou do Manuel Seco para o castelán. Non ignoro que unha obra de esas características, ademais de custosa, resulta moi laboriosa e dilatada no tempo. Pero, para min, o auténtico diccionario que serva de instrumento para penetrar unha lingua é o diccionario de uso. Encontrámonos outra vez co Padre Sarmiento anticipándose a todos. Expresou, ó redor de 1758, o seu desexo da composición dun onomástico onde as palabras se ordenasen non alfabeticamente, senón por campos semánticos. "Digo onomástico e non vocabulario, escribiu por aquel entón. No vocabulario colócanse as voces polo ABC, sen conexión algunha; ó contrario colócanse no onomástico, unidas as voces conexas entre sí, e divididas as cousas por clases. E digo que para entender as voces e as cousas significadas é mellor un onomástico, e máis se se lle acompañan as etimoloxías. Nos vocabularios danse as cousas e as voces fragmentadas e incompletas". (El di, cunha beleza arcaica fascinante: desfalcadas e en jigote).

¿Cal era o método que empregaba Frei Martín para as súas investigacións? El mesmo nos responde: Todo isto estudiarase peregrinando, preguntando, escribindo, recollendo. Preguntar polo nome de toda clase de animal, vexetal, froito ou semente. Pero non só un nome, senón todos os que saian ó paso. Cómpre rexistralo todo. O estudio que xamais se deixará de man, é a lingua galega, en toda a súa extensión e en todos os seus países. Sempre preguntando e anotando, para oír máis, a vellos e vellas, a nenos e a rústicos... Os informantes sobre a lingua foron, polo tanto, nenos e nenas, vellos e vellas, rústicos galegos non contaminados pola teima castelanizante. O pobo, en definitiva, o lexítimo posuidor da lingua. O Padre Sarmiento confesa a débeda contraída con el: Nenos e nenas, vellos e vellas, rústicos e incultos, iletrados e idiotas, que sen pensar en ofendervos chamarei aquí o refugallo e o esterco da racionalidade. De vos saquei, saco e sacarei o máis puro ouro da verdade que busco. Por iso, cando se decata de que as súas forzas merman e de que el só xamais poderá levar a cabo o magno labor investigador que se propuxo, creou un personaxe ideal para que a continuase e o encomenda, provisto dun detallado método de traballo, ás institucións para que o axuden e o protexan, e o chama Aletophilo, o amante da verdade. Porque o Padre Sarmiento o que buscaba non era a Sabedoría. Buscaba a Verdade. Case é o mesmo, pero pode que haxa unha pequena diferencia. Tamén desa sutil nomenclatura pódese inferir, tal vez, outro aspecto precursor de Pedro Xosé García Balboa, é dicir, Frei Martín Sarmiento. Que co seu alento e o de todos nós, fagamos realidade o desexo de Cunqueiro, de mil primaveras máis para o galego. Moitas gracias.

(Conferencia pronunciada con motivo do Día das Letras Galegas e

por invitación da Asociación de Funcionarios Xungalú)