Anxel Fole, esta figura sobranceira da prosa galega do noso século, é unha viva paradoxa no encuadre temporal e na valoración da súa obra.

Polo que di ó seu posto no sucederse das xeracións –anque a teoría sexa agora controvertida- é unha amostra daquel distingo que facía Peyre entre “contemporáneo” e “coetáneo”. De feito pertesceu cronolóxicamente á promoción de “Ronsel” que fixo un aporte tan característicamente lugués á cultura dos anos vintes. El nacera no 1903; Luis Pimentel, no 1895; Correa Calderón no 1899; Anxel Johan, no 1901; Alvaro Gil e Xesús Bal, máis mozos, no 1905. Pero non publicou nada na revista e a fasquía das suas creacións está moi arredada do talante dela: esprito da “Institución” e da “Residencia”, letra da “Revista de Occidente”, intimismo ternurista, achegamento ós “ismos” de entreguerras, anceio de novedade, leve humor de “greguería”, algo de Apollinaire, algo de “Xenius”, moito Azorín…

A cronoloxía da obra de Fole é tamén atípica. Primeiras produccións –“La Provincia”, “Yunque”, “Resol”, “Pueblo Gallego”, “Faro”- dende o 1927 ó 1936. Perda de orixinais: “Auga lizgaira” que levaba un tíduo achegado ó neotrovadorismo; impresionáralle a miña conferencia sobre a paisaxe nos Cancioneiros. Ineditismo: “Santo Oficio”. O primeiro artigo de xornal en galego é do 1934.

Nunha segunda etapa é cando xurden o seudónimo “Neumandro” e as series de traballos e de “Follas” na prensa: “El Progreso”, “Hoja del Lunes”, “La Noche”, “Faro”…e tamén nas máis leídas revistas.

A terceira iníciase no 1953 ca edición de “Á Lus do candíl”. Nótese o serodio en dar á imprensa colleitas de artigos ou edicións de obra nova: ese seu primeiro libro sal cando Fole ten xa cincoenta e tres anos.

Esta demora pode razoar, en parte, a paradoxa da ausencia de mencións en libros básicos. Nun “Diccionario” biobibliográfico, do 1952, cítase somentes polos apuntes que fixera sobre “Literaturas Especiales” para o “Examen de Estado”. Na historia magna da nosa literatura contemporánea non puiden atopalo (1975). Xa non digamos de índices literarios, do “Quien es quien” ou dos textos escolares…

É grato suliñar, en contraste, os recoñecimentos da súa valía. A boa acollida que, dende moi cedo, déronlle os xornais. A inclusión, tamén temprana, nos “Veinte cuentos gallegos”, antoloxía publicada na “Colección Hórreo”, en Buenos Aires, no 1941. As Edicións de “Galaxia” e os escolios e prólogos de Luis Seoane, García Sabell e Fernández del Riego… A elección para a Real Academia Gallega e a lectura do discurso de ingreso, 1962. A concesión do Premio Vitalicio da Fundación Barrié de la Maza (1977). Despóis veu o “boom” Fole que tivo cumio na proposta para o Premio Nobel.

Esgótanse as tiradas dos seus libros, chámanno das radios e as televisións, os libros de conversas con Xosé de Cora e Carlos Casares divulgan facetas pouco coñecidas da súa personalidade…

Na serodia pero xeral “simpatía” –ésta é a verba aquelada- que espertan Fole e as súas creacións literarias xogan moitos factores. Quero suliñar que foi o discanto que demandaba o iluminismo sabio e requintado dos nosos mellores prosistas.

Popularizante, directo, a xente atopou na súa homildosa enxebría valores distintos dos que abondan nas letras galegas de ahora. Chamarlle “Patriarca” delas non era tanto unha referencia é edade senón ó carácter petrucial do seu “falar falado” con nós, coma un vedraño churrusqueiro, recontador de xurdias memorias, presentador axil de ambentes e situacións e de persoaxes vistos cara a cara, nin con esgrevia superioridade nin con reverente veneración. Era unha chamada á natureza sen naturalismos; un regreso non reaccionario. Nel atopamos un compañeiro certo que partía con nós canto tiña. Froitos granados, os seus. Fole non era home dunha xeración, nin dunha rolda buscadora de notoriedade, nin dunha escola literaria. Galicia falaba nel, a Galicia perdurable.

Xosé Filgueira Valverde, Do libro “Os escritores galegos arredor de Fole”, Edición do Concello de Lugo, 1986

OBRA

Publicou o seu primeiro artigo no xornal lugués La Provincia en 1927, e en 1930 escribe no semanario Ahora, e no 32 en Yunque. Afiliouse ó Partido Galeguista, do que foi secretario provincial. Despois da guerra que o deixou fondamente marcado, reclúese na montaña de Lugo. Participa activamente na posta en marcha da Editorial Galaxia e desde 1953 –ano de publicación do seu primeiro libro, Á lus do Candil-, vive en Lugo onde fai colaboracións periodísticas. Desde 1961 mantén unha sección fixa en La Hoja del Lunes e desde 1970 dirixe a sección cultural de El Progreso. En 1963 ingresa na Real Academia Galega. Obras súas son, á parte de Á lus do Candil, xa mencionada, Terra Brava (1955), Pauto do demo –a súa única peza teatral- (1958), Contos da néboa (1973), Historias que ninguén cre (1983). De todas delas chegáronse a facer varias edicións.

(Ánxel Fole, Día das Letras Galegas 1997, Ed. Xunta de Galicia, 1997)

UN LADRÓN ANDABA POLA CASA

Historia de Misterio

Sempre soñaba isto o recaudador de contribución de alá de Pastoriza. Pastoriza ten sona de ter moi bo gando. Sempre o decía o don Casto Méndez, cando iba botar un vaso á tasca do Benedicto, que era tamén un bon zapateiro. Unha vez contóunos a don Cándido e máis a min que sempre soñaba que un ladrón entraba na súa casa cunha ganzúa.

Máis ise ladrón soñado era tamén un asesino. Xa se sabe que os ladrós que andan de noite son moitas veces asesinos tamén. Van dispostos a matar a quen sea, porque non se lles descubra o roubo.

Don Casto era un home pequenote il, dus cincoenta anos e moi rebusto. Máis tiña unha voz de neno que facía rir a moitos mal insinados.

- Sempre soño con un ladrón que entra na miña casa pola noite. Sempre se me achega ó leito. E sempre me bota as maos á gorxa para me afogar. Eu berro i a miña muller esperta.

Esto me contóu unha vez en Vián, ceando na casa do cura don Cándido. Era po-lo outono, despóis de San Froilán, e ceáramos perdices que o mesmo cura don Cándido cazara coa súa escopeta do dazaseis.

Era noite de lúa chea i eu collín o camiño de volta para Pacios. E fun pensando que a voz de neno de don Casto facía tempo que era un pouco rouca, coma si tivera un catarro á gorxa.

Pasaron algúns anos i eu atopéime de casual en Santiago, cuns vellos amigos a quenes non vira en vinte anos. Andabamos de vagar po-la rúa da Calderería. Sería coma unha hora antes do xantar.

O Venancio, que sabía moitas historias disas que chaman do outro mundo, falaba das premonicións.

-Hai moitos casos en que se aduviña o porvir dunha maneira que chamaremos instintiva.

-Ista conversa era millor prá noite, coma cando paseabamos po-la Ferradura e contabamos disas historias de medo, ás que era tan afeizoado o gran clínico don Roberto Nóvoa Santos.

- Penso recordar que me dixeron que don Roberto cría que os cás oubeaban cando sentían a morte dunha persoa, poucas horas antes de morrer.

Pasamos por diante dunha casa estreitiña. No portal había unha mesa mortuoria. Non sei cómo, acheguéime a vé-la esquela. “Don Casto Méndez, ex recaudador de contribuciones...” Era o de Pastoriza.

-Non sei o que daría –dixen- por saber de que morréu ise don Casto, que eu coñecía.

Naquil intre saía un cabaleiro do portal, cunha carteira debaixo do brazo.

- Si tanto che interesa…

O Venancio estivo inda un bon ratiño falando co cabaleiro da carteira. Despedíronse con moita cerimonia

- Ise don Casto morréu dun cáncer na gorxa. Mesmamente se valeiróu dunha hemorraxia. Fai tres días, aínda andaba de pé. Apenas se lle entendía xa o que falaba dende algún tempo.

A frase de obriga é eiquí que “me quedei dunha peza”.

(Ánxel Fole, Contos Da Neboa, Edicións Castrelos, 1973)