Obra
Xesús Lorenzo Varela - 2005
VIDA | OBRA | CRONOLOXÍA | SOBRE XESÚS LORENZO VARELA
A producción literaria de Xesús Lorenzo Varela céntrase, fundamentalmente, en dúas etapas: estadía en Madrid nos anos 30 e exilio en México e Arxentina 
entre os anos 40 e 70 do século XX. Námbalas dúas etapas son tamén dúas as actividades nas que Lorenzo Varela centra os seus esforzos: as colaboracións literarias e responsabilidades de dirección de diversas publicacións; e a edición de poemarios. Xunto a elas o autor desenvolve tamén algunhas traducións que constituirán o terceiro pilar da súa producción.
Publicacións e antoloxías.- as primeiras creacións literarias de Xesús Lorenzo Varela aparecen vencelladas a distintas publicacións nas que colabora. Previas á aparición dos seus primeiros libros de poemas son as colaboracións publicadas na revista “PAN” durante a súa época como 
estudiante de Filosofía e Letras en Madrid. En 1935, e como resultado da súa conexión do grupo Poetas Andantes e Navegantes, xurde esta publicación na que colaboran tamén autores da talla de Rafael Dieste. Son os anos da República previos á Guerra Civil nos que Lorenzo Varela tamén exerce como crítico literario do xornal El Sol.
Xa en plena contienda militar, o poeta continúa desenvolvendo un intenso labor cultural que compaxina coa súa participación no frente. Daquela colabora en revistas como “Hora de España”, considerada a publicación de maior altura editada durante a guerra e fundada en Valencia en 1936, e tamén o fai de xeito ocasional para “Milicia popular. Diario del Quinto Regimiento de Milicias 
Populares”, “El Mono Azul. Hoja semanal de la Alianza de Intelectuales Antifascistas para la Defensa de la Cultura” xunto con Rafael Alberti, María Teresa León, Rafael Dieste ou José Bergamín, entre outros. En “El Mono Azul”, unha revista combativa, publica unha serie de poemas de gusto popular cunha orixe na tradición época medieval nos que canta ós heroes, humildes labregos e obreiro, e nos que se aprecian características xerais da poesía combativa republicana como a dignificación do traballo manual, a relación directa entre o home e as súas accións, á volta á terra, así como a elevación á categoría de heroes do labrego e do obreiro. Poesía que entronca directamente co seu labor como activista político a prol da República exercido a través de colectivos como a Alianza de Intelectuais Antifascistas promovida polos sectores intelectuais comunistas desde xullo de 1936, cando se produce o alzamento militar de Franco que supón o inicio da Guerra Civil. Unha poesía que, ademáis, está presente en diversas antoloxías como “Poetas en la España leal” (preparada por “Hora de España” en 1937 co gallo do II Congreso Internacional de Escritores convocado pola Asociación Internacional de Escritores para a Defensa da Cultura, e na que os poemas de Lorenzo Varela comparten espacio cos de Antonio Machado, Alberti, Luis Cernuda, León Felipe ou Miguel Hernández, entre outros), ou “Homenaje de despedida a las 
Brigadas Internacionales” (publicada en 1938 e na que tamén se recollen creacións de Pablo Neruda).
A derrota dos republicanos na Guerra Civil supón o inicio do exilio para Xesús Lorenzo Varela que só abandonará uns meses antes da súa morte a finais dos anos 70 en que regresa a España en plena transición democrática e fuxindo, de novo, dunha situación de perigo polos acontecementos políticos de Arxentina neses anos. No que se refire á súa participación en publicacións cómpre destacar a creación da revista “Romance” na primeira parte do seu exilio en México (1940), a colaboración en “Taller” (publicación dirixida por Octavio Paz); a fundación –xa o exilio en Arxentina- das revistas “De mar a mar”, “Correo Literario” (1943-1945: nela Lorenzo Varela publica textos moi variados que van desde a crítica literario ata a tradución de poemas, pasando polos seus propios poemas como “Ofrenda a los franceses”); “Cabalgata” (fundada por Lorenzo Varela e Luis Seoane en 1946); colaboracións para o xornal “La Razón” (especialmente monografías e críticas) e a revista “Sur” (1942-1945), “Cuco-Rei” (editado en 1970 por Luis Seoane, onde Varela publica o poema “Cantiga nova que se chama cadea” adicado ao escritor Xosé Luis Méndez Ferrín que por entón estaba no cárcere).
Libros de poesía.- O arranque da publicación de libros de poemas sitúase a principios dos anos 40, coincidindo co inicio dos seus anos de exiliado:
- “Elegías 
españolas”, da editorial Guerra Literaria (novembro de 1940), é o primeiro poemario de Lorenzo Varela que se atopa por aquel entón xa incorporado á vida cultural mexicana (primeiro país de residencia do escritor no exilio). Ilustrado con debuxos do seu “camarada” o pintor tamén elixiado Miguel Prieto, este libro componse de tres elexías: “Elogio del llanto”, adicada ó poeta León Felipe e integrada por 33 liras nas que está moi presente a tradición poética española; “Primera elegía Muladar (Tribunal del Virgo)”, composta por liras con recurrentes alusións ó sexo e inspiradas por un comentario que fai o escritor José Domenchina sobre a noite de vodas coa súa dona, Ernestina Champourcín; e “Desagravio del vino tinto”, que –a dferencia das dúas anteriores que arrancaban cunha cita de Quevedo- se inicia cunha cita de Antonio Machado e na que vencella o viño ás experiencias vitais do pobo.
- “Torres de amor”.- é o segundo poemario de Lorenzo Varela –considerado o máis extenso en castelán e a súa consagración como poeta- publicado na Arxentina en 1942 no marco da colección Pomba da editorial Nova. Precedido dun limiar de Rafael Dieste, este libro inclúe ilustracións de Luis Seoane e contempla influencias das súas vivencias na Guerra Civil, así como dos clásicos españois e da xeración do 27. Un libro que tería continuidade nun novo volume que, sen embargo, Lorenzo Varela chegou a destruir. Despois dos poemas “Torres de amor” e “Así” que inician o libro, a estructura do poemario complétase con outros 65 poemas distribuidos en cinco partes: “Elogio del llanto y versos de viva ceniza” (con temas do desterro, a guerra e a derrota); “Espada de amor y canciones del novio y del soldado” (con presencia de temas amorosos e dunha Galicia vencellada polo autor á etapa da mocidade); “Desagravio del vino tinto y Poemas carnales” (rexurdir da temática amorosa e das alusións ó sexo xa presentes nas súas elexías); “Sonetos de la paloma, del cuervo y del ruiseñor” e “Sueños e desvelos”.
- “Catro poemas para catro grabados”.- publicado en Arxentina en 1944, é a primeira obra galega de Lorenzo Varela, incluida no álbum de litrografías “María Pita e tres retratos medievales” de Luis Seoane, pero que conta cunha segunda edición en 1951 acompañada dunha tradución inglesa e da música do compositor Julián Bautista. Este libro enmárcase nunha corrente de recuperación da poesía civil, con poemas de temas históricos, con forte carga mitolóxica e un espíritu combativo e de resistencia nas súas catro pezas: “María Pita”, “María Balteira”, “A Ruy Xordo” e “O touro”.
- “Lonxe”.- publicado en 1954, considérase o grande libro da poesía galega de Lorenzo Varela no exilio. As referencias ós guerrilleiros 
galegos loitadores contra o franquismo dos anos 40 e a evocación da Terra desde o exilio constitúen as principias liñas temáticas deste libro.
- “Poesía” e “Homaxes”.- volumes póstumos que recollen o groso da súa obra poética recollida polos seus amigos (1979).
Poemas: ademáis dalgúns poemas soltos dos seus anos de mocidade e previos ó exilio, como “Éramos tres irmáns”, a partir dos anos 60 e ata o seu falecemento en 1978, Xesús Lorenzo Varela mantén colaboracións nalgunhas publicacións da época e continúa escribindo ensayos e poesías. Exemplos dos poemas desta última etapa son:
- “Homenaje a Picasso” (1963), acompañaba unha carpeta de gravados de Romberg.
- Soneto adicado a Castelao e publicado no libro “Castelao na voz dos poetas” (1970).
- “Homenaxe cativo a Valentín Paz-Andrade”, escrito xa de volta en España, láiase da incomprensión e do esquecemento cara a súa persoa.
- Poema desgarrador de radical desacougo (1978), é o último que se conserva deste autor.
Traducións e ensaios.-
- Na revista “Correo Literario” figura a tradución de poemas de Aquilino Iglesia Alvariño.
- Edita en 1943 o estudio “Actualidad de la obra crítica de Baudelaire”.
- Monografías como “Murillo”, “Seoane”, o escultor arxentino Luis Falcini (1954)…
- Publica o ensaio “El Renacimiento” na editorial Atlántida.
- Ensaio: “Seoane o el arte sometido a la libertad” (1966).
- Participa no volume “Galicia Hoy” (1966), editado por Ruedo Ibérico de París, denunciando a situación de Galicia no franquismo. Lorenzo Varela inclúe varios poemas xa publicados nos seus libros, pero tamén ofrece o inédito “Emigrantes” criticando a marcha da poboación fomentada pola dictadura.
- Ensaio sobre a obra pictórica de Salvador Dalí (1973).
Poema: Cantiga nova que se chama cadea
Poema: Homenaxe Cativa a Valentín Paz Andrade
(A XX. que dábamos por morto na forca franquista, i-a outra noite déronme novas d’il, vivo e loitando por Galicia i España)
Éramos tres irmáns,
mariñeiros os tres, cada un no seu mar.
Tiñamos a mesma pel de péxegos novos,
cada un dos tres no seu albre lixeiro,
a navegar pol-as augas do tempo.
Mais fixemos un barco de carballo e piñeiro,
e cada un deixou a sua estrela nas gavias,
para non ter máis que un mar, un barco, un ceo.
Eu era o capitán, t eral-o santo,
i-o outro irmán maior era o todo d’abordo,
tolo de terra leda e de lus e d’orvallo
Queimou o barco o demo:
do tolo nada sei,
a ti como eras santo non te rachou o vento,
i-eu lonxe, lonxe, lonxe,
ardendo eiquí, no inferno.
Reza por min, amigo, e pol-o noso irmán,
¿aquel cervo ferido, pacerá no seu lar?
¡Ay, miña carballeira!
¡Ay, meu piñeiral!
¡Miñas estrelas verdes
de pastor n’outra mar!
Cando saia do inferno,
¿saberei navegar?
¿Dirasme ti, irmao santo da miña mocedade,
como fan os madeiros para se ter sobre o mar?
¡Vinde chousas sagradas,
carballeiras de meus pais,
agárdovos nestas praias
para min sin terra e sin mar!
(Poema recollido na obra póstuma “Homaxes”)
¡No hay descanso en esta tierra!
Sólo hay flores que viven en tinajas quemadas.
Cartas que terminó la Artillería.
Hombres que no descansan,
despiertos siempre, como están los castaños
hasta que la victoria da los frutos.
A golpes de corazón.
A martillazos severos,
España canta sangrando.
Cumple con furia su sueño.
El brazo de la pasión
Abraza todos los pechos,
El pulso español levanta
Su libertad en el viento.
La sangre mueve el arado,
Y la fe derrumba el miedo.
Digno sudor de muchachos,
Rompe el silencio del hierro.
Muchachos trabajadores,
De nueva frente, ojos nuevos,
Que han nacido alimentados
De nueva leche del pueblo.
Zurbano Ramos, varón.
Hermanos por el alma
Con Grau, Cornejo, Carrasco,
Hijos de la misma planta,
Hermanado por la sangre
La clara fe, la esperanza,
Con Stajanov, el ruso,
De igual corazón y alma.
La luna nueva, la luz,
Más limpia de la mañana,
Dejen su frescor, su aliento,
Sobre tu frente cansada.
Tu sed obrera no calme
En el descanso del agua.
La gloria de tus sudores,
Pañuelo de tela blanca.
Por tus blancas manos sencillas,
Sencillamente bordada,
La guarde, porque se vea,
Tela de gloria mojada.
Y esa esperanza que arde
En tus manos, y que canta
En tus ojos y tu risa,
Cruce la meseta alta,
Baje al llano, suba al monte,
Y golpee en las ventanas
De muchas calles dormidas,
Donde la sangre no canta,
Donde la frente es olvido
Y los brazos no trabajan,
Donde ya no quedan venas
Con sangre roja de España.
Tu palabra de varón
Cruce de un golpe la cara
De quienes traidoramente
Se alimentan de tu planta.
De quienes cogen los trigos
Que tú con pasión sembraras.
De quien debiera morir
Del hierro que tú trabajas.
Hombres en hembras trocados
Cobardes, ya sin curanza,
Impotentes peregrinos
Caminantes de la nada.
Habladores de mil lenguas,
Todas ellas deslenguadas.
Sin un rincón en el pecho
Donde guardar esperanza.
Sin un pulso que se queme
En el incendio de España.
Olvida, Zurbano Ramos,
Tan triste escoria mundana.
Tan sucia gusanería,
Tanta caca disfrazada.
Que sobre el hierro glorioso
Que tú das a las batallas,
Tus manos sean potentes,
Ligeras como las balas.
A cada golpe el martillo
Que tu brazo manejara.
Forje la luz que ilumine
Con alto claror a España.
Poema publicado no Nº 25, de 21 de xullo de 1937, en “El Mono Azul”
Cantiga nova que se chama cadea
A Xosé Luís Méndez Ferrín, na gaiola.
Esta é a cantiga nova que se chama cadea,
pois xa non hai ribeiras pras cantigas de amor.
Están os corazós nas cárceres, meu bén,
encadeados beizos,
ollos encadeados,
as longas cordas do terror abranguen
feixes de labradores, mariñeiros, xograres,
estudantes, obreiros, artesáns,
cregos do Papa Xoan,
rapazas que procraman a alborada do mundo.
Anda en canles de aceiro a sangue dos
irmáns,
e polos catro cantos, amurada,
asoballada, cuspida,
esnaquizada,
a libertade.
A libertade, amor, a libertade,
ise verdor perene que nin na morte morre.
Esta é a cantiga nova que se chama prisión,
meu bén, meu doce bén,
meu amor.
Bulen fanadas maos riscando as pedras,
garaballando un nome de muller,
un nome de montaña,
un nome de veleiro,
o nome dun menino non nascido,
unha data,
unha cruz,
unha pomba en cadea que se chama Galicia.
- Amor, amor, amor,
¿onde vas, meu amor?
- Vou pra cadea.
- De ónde vés, meu amor?
- Amor meu, meu amor, veño vindo
de penar na cadea.
Pras miñas cadeas vou,
das miñas cadeas veño;
eslabón por eslabón,
xa máis que home son ferro.
Meu amor, meu doce amor:
máis que corazón espada,
pólvora máis do que beixos,
mais pólvora namorada.
Esta é, meu amor, a cantiga,
cantiga nova que se chama cadea,
nas cárceres de España, sentenciada,
a cantiga está presa.
Meu amor, meus amigos, si queredes
visitar a canción,
berrade xunto aos muros
e petade nas portas do penal:
un aturuxo esposado
un alalá de xionllos,
unha anduriña na forca,
unha fasciana no pozo.
Somentes anda libre
a morte,
mais ninguén.
Friaxe nas pedras.
Nas pedras do chao,
nas pedras das paredes,
nas pedras do teito,
e fora, nas pedras que teñen os ollos dos que agardan.
Friaxe, tamén,
na cantaría do esquelete
e no latexar do pulso
dos que moran adentro do penal.
- O que non saben os gaioleiros
é que esta friaxe quenta
con acelmoso agarimo,
con frebe de namorada.
Porque a pedra é miña amante
e tén as coxas ardentes
de esperanza.
Friaxe da cadea:
fogueira do porvir,
lume da libertade,
leite morna da pedra, miña amante.
Velahí, que alí vai,
pola cadea abaixo vai
un home de pé.
Velahí que alí vai,
pola cadea arriba vai,
un home de pé.
¡Quén o poidera librar!
Pola cárcere arriba vai
un home de pé.
¡Quén o poidera sacar!
Pola gaiola arriba vai
un home de pé.
Pola gaiola abaixo vai
un home de pé.
¡Quen o poidera desengaiolar!
Pedras arriba polas rellas vai,
pedras abaixo polas rellas foi
un home de pé.
Corazón arriba vai,
corazón abaixo foi,
de pé,
un home.
Iba cantando
unha cantiga nova
que se chama
cadea:
¡Carcereiros, carcereiros,
qué encarcerados estades!
¡Vos non tedes amante, carcereiros,
vos non tedes a pedra de amar!
Muralla teño por noiva,
candado por romería,
porta de ferro trancada
por consolo e compañía.
Baixo sete chaves, baixo,
sete muros de castigo,
crezo tanto, miña dona,
cas nubes andan conmigo.
O que sofre na cadea
ha de ter a mán lixeira,
pra peneiras a esperanza
sin abalar a peneira.
Votei un cantiño a rolos
da miña porta pra túa.
A miña estaba tapeada:
acho de levar a lúa.
Esta é, meu amor, a cantiga,
cantiga nova que se chama cadea.
É unha cantiga que fende os penedos,
acouga os trebós,
mura os amoleceres,
funga nas venas dos loitadores,
é o berce dos orfos
e puxa nas íngolas dos carballos.
Canta, meu amor, canta,
a cantiga nova que se chama cadea.
Lémbrate do que está escrito nos cruceiros:
cada intre que pasa é unha camba
sementada de abrentes:
xa chegarán as diadas da sega,
xa veñen as diadas do amor,
das estreladas festas,
das derrubadas portas da cadea.
Os días da cantiga liberada,
da cantiga nova
que se chama
folía.
(Poema publicado no primeiro e único número de Cuco-Rei, Buenos Aires, 1970, e recollido posteriormente en “Homaxes” –libro póstumo-).
“Tres millones de españoles viven lejos de
la patria. Muchos de ellos en gallineros
europeos”.
Centos, miles de galegos
foron a buscar o pan,
fóra, lonxe de Galicia,
que perto xa non o hai;
que toda a fariña nosa
non se sabe para quen vai.
Centos, miles de galegos
empuxados a emigrar,
hoxe viven coas galiñas
porque outra casa non hai
en París, Xenebra, Hamburgo,
en ningunha capital.
Nun galiñeiro de Europa,
Galicia, tes o teu Lar.
¡Poñamos un galiñeiro
na bandeira de Breogán!
Son boa xente as galiñas,
mellor que moitos irmáns:
súa merda é menos merda
se vos poñedes a pensar.
E sendo veciños delas
poderannos crecer ás.
Tataranetos de condes
¿saberán tatarear
sobor dun pau europeo
os fillos de Breogán?
¿Saberán cacarear
estes galegos de hoxe,
botados por seus irmáns
os banqueiros e almirantes,
os xuíces e os capitáns?
¡A Patria éche un galiñeiro,
en terra allea, pra máis!
¡E mellor que ser galego
ser porco, cabalo ou can!
Nun galiñeiro de Europa
Galicia, tes o teu Lar.
¡Poñamos un galiñeiro
na bandeira de Breogán!
E cada Casa Ilustre
de Galicia, de hoxe en máis,
poña merda de galiña
no seu brasón galiñán.
Mais ouvide ben o galo,
señoritos galiñáns:
un día ou outro, moi cedo,
¡outro galo cantará!
(Poema publicado no primeiro e único número de Cuco-Rei, Buenos Aires, 1970, e recollido posteriormente en “Homaxes” –libro póstumo-).
HOMENAXE CATIVA A VALENTÍN PAZ ANDRADE
Non sei porqué:
Xílgaros.
Veñen e van,
non sei porqué:
Xílgaros.
Xílgaros que van e veñen
sobor do vento mareiro
do mar de Vigo.
Gaivotas.
Non sei porqué.
Brancas gaivotas azuis
sobor do mar de Vigo.
Non sei porqué.
Non sei porqué, meu amigo.
Tantos anos de sangue prestado que ninguén pagará.
De camelias nos pazos,
de ledos toxos ferintes.
E ti e mais eu, meu amigo
dándolle cada día á morte a súa ración.
(Poema escrito pouco antes do seu falecemento en Madrid, en 1978)
Compañeiros da miña xeración mortos ou asesiñados
Compañeiros da miña xeración
mortos ou asesiñados
¡Tan doce era a xuntanza miña e vosa,
de todos nós co mundo!
Facíamos un feixe de campos e de estrelas,
e ó pisar ise chao que latexaba
sentíamos subir pola sangue o misterio.
O noso corpo era o camiño da maxia,
a escada pola que viña a lúa,
o zume de todol-os segredos,
a canzón da herba que resucitóu.
E o mismo verme era unha folla leda,
un mensaxeiro do sagrado alén.
Morréchedes, matáronvos, deixáronme.
Quedéi eiquí, lonxe das vosas sombras.
E gardo, coma un morto,
no centro do silenzo, da sede, da agonía,
o día que vos poda levar á sepultura
unha cesta de pombas e mazás.
¡Tan doce era a xuntanza miña e vosa,
de todos nós co mundo!
| (Do libro Lonxe, de 1942) |
LUGO Na fonte de ferro, no coiro dos bois, no espello do vento, da navalla e da frol. No recén da herba, no lobo e no can, nos ollos da meiga, na pedra do lar. No refaixo dela, na ponte do alén, no andar das ovellas, no ar do mencer. No cabalo quente, no viño millor, no que non se perde no meu corazón. A noite senlleira, no liño tecido, na madeira tenra dos vellos castiros.
Na vida, na morte, no amor e no ren, lobaréite, Lugo de aceiro e de mel.
|
ROMARIA L¡Baila, meu amor, e volta de novo a bailar! Na punta do pé na palma da man.
Nunha escada de herba baixaron os anxos por te ver bailar. Baila meu sol baila, na punta do pé na palma da man.
Cara de cereixa, non deixes no ar coma un peixe o corpo brincando na mar. ¡Baila, meu amor, e volta de novo a bailar!
Xa meu corazón non é meu nin é corazón humán: ten maos e ten pés e ponse a bailar. Na punta do pé na palma da man.
¡Baila, meu amor, e volta de novo a bailar
|
MANUEL PONTE
Berraron os ósos brancos do luar, os eixos da terra víronos berrar. Pola túa morte, pol-o pulo teu, camiño dun novo, limpo, eterno ceu.
Choraron as serras, choraron os toxos e chorou o pan. Mais houbo, Manuel, nos albres, na iagua, na luz das mañás, na fouce do raio tras de lostregar, coma un xuramento de homes a xurar: ¡Pola túa morte a loitar, a loitar!
¡Ti fuches a ponte do río de Deus, a ponte do pobo dos teus e dos meus! E por iso estala como estala un cantar a espada das verbas ardentes do lar: ¡Pola túa morte a loitar, a loitar!.
|
MANUELA SÁNCHEZ
Pomba, ponla, mai, señora, guía, vara, mai de nós:
Hoxe non quero saber como te chamas nin perguntar qué foi da túa mocedade. Hoxe non quero máis que te lembrar de novo no cume mais antergo das mámoas proteitoras, ergueita, xurdia, forte, lanzal coma ninguén.
E fose coma fose, ti chamaraste ponla, a mais verde do verde carballo que se vira. Aguia mortal na guerra, na paz señora pomba, mai e guía de nós, da nosa vida enteira. Ti chamaraste ponla, ti chamaraste a vara mais outa do pombal.
Non chegan a ti as balas dende que pomba és, verde no zumo verde da figueira e da vide, verde ponla, pros labregos de Lugo e pros granxeiros dos verdes cómaros do mundo. Pomba branca e máis branca pros brancos mariñeiros de Vigo sempre branco ou pros dourados mariñeiros de Siam.
Pomba, ponla, mai, señora, guía, vara, mai de nós. |
